شب یلدا

شب یلدا که آن را با نام شب چله هم می‌شناسیم، جزء مهمترین مراسم‌های ایرانیان است و یکی از جشن‌های کهن ما به شمار می‌رود. این شب به این خاطر که طولانی‌ترین شب سال است، در سرتاسر ایران گرامی داشته می‌شود تا به نوعی، یک دقیقه بیشتر دورهم بودن را در گرمای دورهمی و جمع خانواده، جشن بگیریم. 
از آداب و رسوم شب یلدا می‌توانیم اشاره کنیم به شاهنامه خوانی، گرفتن فال حافظ و نوش جان کردن خوراکی‌های مختلف مثل انار و هندوانه که به نوعی به نماد‌های این شب تبدیل شده‌اند. 
تاریخ شب یلدا ۱۴۰۳ نیز همانند سایر سال‌ها، از غروب ۳۰ آذر شروع می‌شود و تا طلوع آفتاب اولین روز از زمستان یعنی ۱ دی ماه ادامه دارد. پس یعنی، ساعت مشخصی مانند سال نو برای شروع آن تعریف نشده و نیاز نیست ساعت مچی خود را نگاه کنید تا بدانید از چه زمانی یلدا آغاز شده است. جالب است بدانید که جشن شب یلدا در سال ۱۴۰۱ در میراث جهانی ثبت و ماندگار شد.

در مورد شب یلدا؛ فلسفه شب یلدا چیست؟

شب یلدا یا چله قدمتی تاریخی دارد که متاسفانه نمی‌توانیم به طور دقیق بگوییم شروع آن از چه زمانی حساب می‌شود. اما با توجه به گزارشات باستان‌شناسان، می‌‌دانیم که حداقل از ۷ هزار سال پیش، این جشن برگزار می‌شده است. البته، گرامیداشت این شب به نوعی که جشن گرفته شود، به زمان داریوش اول هخامنش برمی‌گردد و از آن زمان، این روز در تقویم جای گرفت. کم کم و به مرور زمان، انجام مراسمات مختلفی به این روز راه پیدا کردند. پس از آن، یلدا در اشعار شاعران بزرگی نظیر سعدی، حافظ، پروین اعتصامی و خواجوی کرمان نیز وارد شد و شعرهای زیادی در وصف این شب سروده شد.
شب یلدا نامیست با ریشه‌ی سریانی که به زایش و ولادت اشاره دارد. در روزگاران دور که مردم با کشاورزی و دامداری روزگار می‌گذراندند و زندگی شیوه‌ی یکجانشینی نداشت، مردم تمام برنامه‌های زندگی خود را براساس تغییر روزها و فصول می‌چیدند. آن‌ها که می‌دانستند در طی سال چینش ستارگان متفاوت می‌شود و در بازه‌هایی اندازه‌ی روز و شب متفاوت می‌شود، پدیده‌هایی به نام‌های اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی را می‌شناختند و خورشید که باعث رشد و برکت زمین‌های آن‌ها بود، برای آن‌ها تقدس زیادی پیدا کرده بود. کم‌کم و با مرور زمان، نور خورشید، روز و گرما نماد نیکی بوده و با تاریکی و شب در تضاد کامل است. به همین خاطر، اقوام آریایی، آخرین شب پاییز را که طولانی هم بود و به نظرشان نحس بود، با دور هم جمع شدن، آواز خواندن، پایکوبی کردن، رقصیدن و قصه‌گویی، به پایان می‌برند. البته امروزه، بیدار ماندن تا صبح برای خیلی‌ها، به‌خصوص کسانی که روز بعد قرار است به سر کار بروند دشوار شده است. با این حال، تمامی افراد تلاش می‌کنند تا با کمک قهوه تازه دم شده در قهوه ساز، از خوابیدن جلوگیری کنند تا این شب طولانی را با خاطرات خوش به روز برسانند.

علت نام گذاری شب یلدا

کلمه یلدا، اشاره به تولد و زایش دارد. در ایران باستان، باور بر این بود که بعد از این شب سرد و بلند، با دمیدن خورشید، نور ایزد به زمین می‌تابد و با نور خود، آن را مورد لطف و فزونی برکت قرار می‌دهد. به‌همین خاطر نیز، دهمین ماه سال را با نام «دی» به معنای روز می‌شناسیم. از زمان‌های دور، این شب دلیلی برای دورهمی و جشن گرفتن بوده و مراسم شب یلدا، هنوز هم با جوش و خروش زیادی در سرتاسر ایران و دیگر کشورهای همسایه مانند تاجیکستان برگزار می‌شود. یلدا همچنین یکی از اصیل‌ترین نام‌های ایرانی برای دخترهاست و خیلی از افراد، زمانی که در این روز دختردار می‌شوند، این نام زیبا را روی او می‌گذارند.

تاریخ شب یلدا ۱۴۰۳

تاریخ شب یلدا، یک تاریخ ثابت است و در مورد شب یلدا سال ۱۴۰۲ نیز باید بگوییم که این مراسم امسال هم از شب ۳۰ آذر (روز جمعه) شروع شده و با طلوع آفتاب در روز ۱ دی ماه (شنبه)، به پایان می‌رسد. 

آداب و رسوم شب یلدا در ایران

شب چله در حوزه ایران بزرگ، در استان‌ها و شهرهای مختلف آداب و رسوم خاصی را دارد. با این حال، یک سری آداب همچون شاهنامه خوانی، نشستن دور کرسی یا بخاری برقی، نقل قصه از جانب بزرگان و فال گرفتن با دیوان حافظ، جزء اصلی‌ترین مناسک این شب به شمار می‌روند. در ادامه نگاهی می‌اندازیم به آداب و رسوم شب چله در نقاط مختلف ایران.

1. آیین و رسوم شب یلدا در استان فارس

سفره شب یلدا در شهرهای استان فارس مانند شیراز پررنگ و نگار است. در این شب، در سفره‌ی مردم استان فارس رنگینک که یک نوع دسر با خرما است را می‌توانید مشاهده کنید. علاوه بر آن، هندوانه و انار نیز دیده می‌شوند. به جز آن، حافظ خوانی،‌ کاری است که مردم شیراز و دیگر شهرهای استان فارس، به سراغش می‌روند. 

2. آداب شب یلدا در استان لرستان

مردم لرستان، مراسم شب یلدا را به شیوه خود برگزار می‌کنند. این شب، میان مردم لر به «شو اول قاره» شناخته شده است. در این شب میل کردن خوراکی‌هایی مانند گندم شیره، بسیار رایج است. همچنین، دید و بازدید، حافظ خوانی و فال گرفتن هم جایگاه ویژه‌ای دارد. 
جوانان لرستان، در این شب با یک شال بلند به بام همسایه‌ها می‌روند و با خواندن شعر «امشب اول قاره، خیر د هونت بواره» از صاحب‌خانه آجیل، شیرینی و دیگر خوراکی‌ها را می‌گیرند.

3. رسم و رسوم شب یلدا در کردستان

مردم کردستان نیز با اصول و شیوه خاص خود این شب را برگزار می‌کنند. این مراسم در کردستان «شو چله» نام دارد. مردم این ناحیه قشنگترین لباس‌های خود را می‌پوشند، طلا و جواهرات محبوب خود را می‌اندازند و با خوراکی‌هایی مثل دلمه و نان سنگک، از میهمانان پذیرایی می‌کنند. 

4. آیین شب چله در همدان

در میان آیین‌های متفاوت یلدا در نقاط مختلف ایران می‌توانیم سراغ رسوم مردم همدان برویم. در این نقطه از ایران، مردم در شب چله فال سوزن می‌گیرند. فال سوزن بدین ترتیب است که زنی مسن، شعرهای پیاپی می‌خواند و دخترکی، بعد از اتمام هر شعر بر یک پارچه سوزن می‌زند. افراد حاضر در اتاق نیز، این شعرها را فال خود می‌دانند. خوراکی‌هایی مثل کشمش و گردو از خوراکی‌های مرسوم شب یلدا در بین مردم همدان است.

5. آیین و آداب شب یلدا در خوزستان

مردم خطه خوزستان نیز بسیار شب یلدا را مهم می‌دانند و مراسمات این شب را به جا می‌آورند و برای آن ذوق زیادی دارند. بدین صورت که پیش از آغاز، لباس‌های مورد نظر خود را اتو می‌کنند، موهای خود را می‌آرایند و آماده این شب می‌شوند.. خرید هندوانه در شب چله در خوزستان بسیار زیاد است و این رسم بسیار مهم به شمار می‌رود. در این شب، مردم چشم به راه قارون افسانه‌ای هستند. قارون، برای خانواده‌های فقیر چوب می‌آورد و بعد آن‌ها را به طلا تبدیل می‌کند. افسانه‌ی قارون از داستان‌های رایج و قدیمی است و هنوز خانواده‌هایی که بخواهند مراسمات را تمام و کمال اجرا کنند، این داستان را برای فرزندان و کوچک‌ترها تعریف می‌کنند.

6. رسوم پرطرفدار شب یلدا در چهارمحل بختیاری

این شب در میان بختیاری‌ها نیز آیین خاصی دارد. یکی از این اصول، پختن نان گرده برای سفره یلدا است. در این نان، مهره‌‌ای آبی جا خوش کرده و فردی که این مهره را در سهم نان خود دریافت کند، فردی خوش شانس خواهد بود.
آب پز کردن کدو حلوایی از دیگر مناسک این شب است. در میهمانی شب یلدا، کدو حلوایی یا تنبل که نماد خورشید است را آب پز می‌کنند و داخل آش می‌ریزند. دیگر کارهای رایج در مراسم یلدا مانند سر زدن به اقوام و بزرگان فامیل، دورهمی، فال گرفتن، شاهنامه خوانی و آجیل خوردن نیز در میان مردم این استان بسیار گرامی داشته می‌شود.

7. آداب و رسوم شب یلدا در اصفهان

اصفهانی‌ها شب یلدا را با دو نام می‌شناسند. گروهی آن را چله زری می‌دانند، و گروهی که معتقدند این شب نباید نام زنانه داشته باشد، آن را عمو چله می‌خوانند.
از رسم و رسومات شب یلدا در اصفهان و شهرستان‌های این استان، می‌توان به جمع شدن زیر کرسی، خوردن برف و شیره انگور، و همینطور خوردن ماهی پلو اشاره کرد. برای تازه عروس دامادها این شب متفاوت است. خانواده داماد برای تازه عروس از یک شب قبل مراسم شب چله را آماده می‌کنند. آن وقت داماد با انواع هدیه مخصوص یلدا، از زیورآلات گرفته تا هدایای مدرنی مانند کارت هدیه که در خوانچه چیده شده، به دیدن عروس می‌روند. 

8. داستان شب یلدا در سیستان

مردم سیستان نیز آداب خود برای برگزاری این شب بزرگ را دارند. از گذشته‌های دور، عادت مردم این سرزمین به این بوده که در سه شب (چله بزرگ، چله متوسط، چله کوچک) شب یلدا را جشن بگیرند. دیدن اقوام و بزرگترها، نشستن دور کرسی، حافظ خوانی و فال گرفتن، همه از مراسماتی است که مردم سیستان بلوچستان در شب یلدا برگزار می‌کنند. 

خوراکی‌ های شب یلدا

در شب یلدا، همانطور که تا این لحظه گفتیم، نوش جان کردن یک سری از خوراکی‌ها بسیار مرسوم است و غذاها و خوراکی های شب یلدایی محسوب می‌شوند و در سفره رنگین یلدا به چشم می‌خورند. 
آش رشته، آجیل، انار و هندوانه جزء رایج‌ترین خوراکی‌های این شب هستند. هندوانه و انار، به نوعی نماد این شب نیز به حساب می‌آیند و درست کردن انواع دسر و شیرینی با آن‌ها نیز بسیار متداول شده است. به‌طور کلی، خوراکی‌های سرخ مانند انار، نماد خورشید و گرما تلقی می‌شوند و برای شب سرد چله نماد خوبی شده‌اند. شکستن تخمه آفتابگردان در دورهمی‌های یلدایی، خوردن چغندر که نشانه برکت است و خوردن کدو حلوایی که نماد روشنایی و نور است، دیگر خوراک‌های نمادین شب یلدا قلمداد می‌شوند.

شاهنامه‌ خوانی در جشن چله

در شب چله، یکی دیگر از آیین های ویژه یلدا خواندن شاهنامه فردوسی است. در این شب خاص، این کتاب دست به دست می‌چرخند و مردم اشعاری از کتاب فردوسی را برای دیگر مهمانان می‌خوانند. 

فال حافظ 

در مناسبت شب یلدا، کتاب حافظ دست به دست می‌چرخد و مرد آن را می‌خوانند یا فال می‌گیرند. فال حافظ یکی از رسوم پرطرفدار شب یلدا است و مردم آن را به جا می‌آورند. مردم شیراز نیز خیلی اوقات در این شب به حافظیه می‌روند و حافظ خوانی را در کنار مقبره حافظ یا لسان الغیب می‌گذرانند.
نحوه فال گرفتن بدین صورت است که مخاطب فال نیت می‌کند و کسی که فال می‌گیرد با گفتن:«ای حافظ شیرازی/ تو کاشف هر رازی/ من طالب یک فالم/ بر من نظر اندازی.»
پس کتاب گشوده می‌شود و غزلی که در بالا سمت راست قرار دارد، فال شما خواهد بود. 

انجام بازی های مختلف

بازی‌های فکری مانند برد گیم‌ها، این روزها بسیار زیاد طرفدار پیدا کرده‌اند و پایه ثابت اکثر دورهمی‌ها هستند. در این شب، معمولا جوانترها به انجام این بازی‌ها می‌نشینند و به‌نوعی شب یلدا را با شوخی و خنده پیش می‌برند. نوجوانانی که از حضور در جمع نیز گریزانند و یا با هدفون و هندزفری در حال موزیک گوش دادن هستند و از جمع خود را جدا می‌کنند، پای بازی‌های مهیج که وسط می‌آید به جمع می‌پیوندند.

یلدا در اشعار شاعران

از اهمیت این شب، همین بس که اکثر شاعران نامی ایران، نام آن را در اشعار خود آورده‌اند و خواندن این شعر شب یلدا را هم می‌توانیم یکی از آیین های ویژه یلدا بدانیم. اگر بخواهید کلیه اشعار مربوطه را ببینید، می‌توانید در تبلت یا گوشی خود به دنبال اشعار شاعران اعصار قدیم و جدید، در خصوص شب یلدا بگردید و هرکدام که باب میلتان بود را انتخاب کنید. بخشی از این اشعار را در ادامه می‌بینیم:
«صحبت حکام ظلمت شب یلداست/ نور ز خورشید جوی بو که برآید»
حافظ
«شب هجرانت، ای دلبر، شب یلداست پنداری/ رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری»
اوحدی مراغه‌ای
«چو درد من سری پیدا ندارد/ شب یلدای من فردا ندارد»
عطار نیشابوری
«او بر دوشنبه و تو بر آدینه/ تو لیل قدر داری و او یلدا»
ناصر خسرو
«با زلف تو قصه‌ایست ما را مشکل/ همچون شب یلدا به درازی مشهور»
عبید زاکانی
«شعر شب یلدا نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست/ شب فراق تو هر شب که هست یلداییست»
سعدی
«می‌کند زلف دراز تو به دلهای حزین/ آنچه با خسته روانان شب یلدا نکند»
صائب تبریزی
«دور است کاروان سحر زینجا/ شمعی بباید این شب یلدا را»
این اشعار زیبا و بسیار اشعار دیگری که برای شب چله سروده شده‌اند، نشان از قدمت این شب و گرامیداشت آن از گذشته تا به امروز است. این اشعار به عنوان نوشته‌های روی کارت پستال یلدایی یا متن تبریک شب یلدایي هم می‌تواند استفاده شود.

مراسم شب یلدا در چه کشورهایی برگزار می‌شود؟

این جشن به خاطر عقبه باستانی که دارد، فقط در ایران امروزی برگزار نمی‌شود. در واقع، خیلی از کشورهای دور و نزدیک نیز به استقبال شب چله می‌روند و آن را به‌نوعی جشن می‌گیرند. 

1. شب یلدا در آذربایجان

دوستان کشور همسایه، درست مثل ما ایرانیان، در شب یلدا خوراکی‌هایی نظیر انار و هندوانه و آجیل میل می‌کنند و دعای شکرگزاری می‌خوانند. نواختن ساز و دهل و داستان سرایی در خصوص شب یلدا نیز، از دیگر کارهاییست که آذری‌ها انجام می‌دهند.

2. شب یلدا در تاجیکستان

تاجیکستان نیز زمانی بخشی از ایران پهناور بوده. به همین خاطر مردم این کشور نیز رسم و رسومات شب یلدا را به‌جا می‌آورند. پاشیدن گندم بر زمین، پوشاندن در و پنجره خانه با پوستین و درست کردن غذاهای مختلف با انار از برنامه‌های مردم تاجیک در این شب است. مردم تاجیکستان تمام تلاش خود را می‌کنند تا در این شب دور هم جمع شوند و این شب را با هم جشن بگیرند و با عزیزانی که در جمع خانواده نیستند نیز، با تماس‌هایی ویدیویی از طریق گوشی موبایل، جای او را خالی می‌کنند.

3. شب یلدا در افغانستان

اداب و رسوم شب یلدا در افغانستان نیز تا حدودی به آداب و رسوم شب یلدا در ایران شباهت دارد اما تفاوت‌هایی نیز دارد. مردم افغانستان، شب یلدا را با دورهم جمع شدن، پختن غذاهای مختلف و قصه‌سرایی پیش می‌برند. 

4. شب یلدا در روسیه

نکته جالب در مورد شب یلدا این است که این مراسم مربوط به ایران و فارسی زبانان نیست؛ چرا که در جایی مانند روسیه نیز جشن گرفته می‌شود. مردم روسیه معمولا این شب را بیرون از خانه می‌گذرانند و مدام به اطرافیان تبریک می‌گویند. همچنین خوراک مخصوص آن‌ها در این شب، نان و پنیر و عسل است.

5. شب یلدا در ژاپن

ژاپنی‌ها نیز این شب به یاد ماندنی را جشن می‌گیرند و باید گفت یکی از بهترین و متفاوت‌ترین رسوم شب یلدا در این کشور برگزار می‌شود. مردم ژاپن برای این شب، در وان مرکبات حمام می‌کنند. این کار، به خاطر محافظت از تن و جسم در برابر سرمای پیشِ روی زمستانی است.